Wprowadzenie do książki

Manipulacja w polityce w reklamie w miłości

   Książka o manipulacji powinna być tak napisana, żeby skłonić Czytelnika do zakupu i- co najważniejsze - do jej przeczytania. Innymi słowy, należałoby zastosować zawartą w niej wiedzę. Autor jest jednak zbyt uczciwy, by uciekać się do nieuczciwych środków w celu zapewnienia sobie dobrej sprzedaży książki. Jest więc ona raczej zachętą do przezwyciężenia lęku przed manipulacją, a zarazem podróżą w krainę inteligencji wykorzystywanej świadomie w celu osiągnięcia zamierzonych celów, w krainę strategii i taktyki.
   Z manipulacjami stykamy się dziś w bardzo wielu codziennych sytuacjach: przeżywając zawód miłosny, tracąc pieniądze, będąc ofiarami przemocy psychicznej, a także kiedy widzimy reklamę, która budzi wątpliwości, i kiedy panuje zwodnicza cisza... Nie zapominajmy też o aferach i skandalach, które ujawniają obłudę i nieuczciwe metody bogacenia się pozbawionych skrupułów ludzi. Mówi się wtedy o nadużywaniu społecznego zaufania i przywłaszczaniu sobie mienia publicznego. Ci, którzy chcą w ten sposób zarobić, nie przebierają w środkach.
Lęk przed manipulacją się upowszechnia. Już sam wyraz „manipulacja" jest przyczyną powstawania wyobrażeń, domysłów i uprzedzeń, które mają związek z pewnymi zachowaniami. Potoczne znaczenie tego wyrazu to posługiwanie się kimś tak, jakby był przedmiotem, psychiczne podporządkowywanie sobie innych. Ale „manipulacja" jest również neutralnym pojęciem naukowym, stosowanym w psychologii społecznej oraz -w mniejszym stopniu - w filozofii.
   Zbyt często piętnuje się wszelką manipulację. Metody wręcz haniebne występują obok procedur uprawnionych. Moim zamiarem jest ocena każdej z nich, a zarazem rehabilitacja podstępu, którego zniknięcie świadczyłoby po prostu o końcu inteligencji taktycznej. Uciekanie się do podstępu i manipulowanie to elementy strategii, która przesądza o wszystkich więziach społecznych: rodzinnych, zawodowych, religijnych. Lęk przed manipulacją tych, którzy są jej niechętni, wskazuje na dyskomfort, jaki wywołuje we współczesnym społeczeństwie zbyt wielka, przekraczająca normę inteligencja. Manipulacja jawi się właściwie jako odwrotność przejrzystości, o której marzyli liberalni filozofowie. To właśnie ta ciemna, przemilczana strona liberalizmu. Manipulowanie stało się możliwe dzięki industrializacji środków przekazu. W literaturze, prasie, telewizji czy radiu wciąż wskazuje się pewne sfery ludzkich działań jako bardzo podatne na poczynania manipulatorów; dotyczy to polityki, mediów, sekt, marketingu, handlu... Trzeba te sfery obserwować, aby zrozumieć metody manipulacji oraz by przekonać się, czy działania te nie są wymierzone w podstawy bytu społecznego. Taka groźba istnieje jednak tylko w naszej wyobraźni.
   Dyskusja na temat manipulacji ma, jak dotąd, dość ograniczony zasięg. Ta książka jest oparta na literaturze przedmiotu oraz na autentycznych przykładach. Owe przypadki ukazują nam zarysy schizofrenicznego świata. Społeczeństwa demokratyczne żyją w napięciu między pragnieniem prawości a realiami ludzkiej egzystencji, w której dominuje wyrachowanie i oszustwo. A może manipulacja jest widomym znakiem żywotności demokratycznych społeczeństw? Jedynie refleksja historyczna pozwala ogarnąć złożoność zjawisk towarzyszących manipulowaniu - bez pochopnych uogólnień i bez karykaturalnego wypaczania obrazu.
   W przeszłości nie zawsze posługiwano się manipulacją, pojawiła się ona w szczególnym momencie dziejów ludzkości. Wcześniej stosowano podstęp. W XVIII wieku, kiedy rodziło się pojęcie podmiotu politycznego, manipulacja stała się nową nazwą od dawna znanych praktyk. W następnym stuleciu służyła ona tym, którzy krytykowali nawet metody warunkowania psychicznego. Niebawem refleksja nad nią zaczęła oscylować między indywidualizacją a koncentrowaniem się na socjotechnice. Po II wojnie światowej doszło do zbanalizowania pojęcia manipulacji, co wyrażało obawy wywoływane niezdolnością systemu prawnego do zmieniania ludzkich zachowań. Dziś niejasność samego pojęcia przekreśla wszelką możliwość usprawiedliwiania forteli, a więc - gry.